آناتومی دندان
به مطالعه در مورد شکل، اندازه، ترکیب، ساختار، جنس و وضعیت دندان، آناتومی دندان گفته می‌شود. این شناخت اهمیت زیادی در تشخیص و درمان موثر بیماری‌ها دارد. در این مقاله نیز سعی داریم در مورد آناتومی دندان صحبت کنیم. در ابتدا مختصری در مورد دندان شیری و دائمی می‌خوانیم و در ادامه در مورد آناتومی دندان صحبت خواهیم کرد.
انسان نیز مانند بسیاری از پستانداران دیگر، در طول زندگی رویش دو نوع دندان را تجربه می‌کند. نوع اول دندان‌های شیری و نوع دوم دندان‌های دائمی نامیده می‌شوند. دندان شیری دندان موقت بوده و جای خود را به دندان دائمی می‌دهد. بهداشت هر دو نوع دندان مهم است اما بهداشت دندان دائمی به دلیل اینکه جایگزینی ندارد اهمیت بیشتری دارد.
دندان شیری: هر انسان 20 دندان شیری دارد (4 دندان ثنایا، 2 دندان نیش و 4 دندان آسیاب در هر فک) که از 6 ماهگی شروع به رویش نموده و در دو و نیم سالگی کامل می‌شوند. این دندان‌ها به مرور از 7 سالگی تا 13 سالگی می‌افتند و جای خود را به دندان دائمی می‌دهند. دندان‌های شیری با دندان‌های دائمی در اندازه، نوع کاسپ (نوک تیزتر)، رنگ (سفیدتر) و مستعد ساییدگی بودن متفاوت هستند. دندان‌های شیری ریشه‌های کوچک و ظریفی دارند.
دندان دائمی: هر انسان 32 دندان دائمی دارد که از 7 سالگی شروع به رویش نموده و در 25 سالگی تکمیل می‌شود. دندان‌های دائمی از 4 دندان ثنایا، 2 نیش، 4 آسیاب کوچک و 6 آسیاب بزرگ در هر فک تشکیل شده است.
تقسیم بندی دندان‌ها
ثنایا (incisor): دندان‌هایی که در جلوی دهان قرار دارند و برای کندن، بریدن و نگه‌داشتن مناسب هستند ثنایا نامیده می‌شوند و تعداد آن‌ها در هر فک 4 عدد است. دندان‌های ثنایای فوقانی دارای مقدار کمی حس لامسه هستند و نقش مهمی در زیبا به نظر رسیدن آناتومی دندان دارند.
نیش (Canine): در طرفین دندان‌های ثنایا یک دندان نیش قرار دارد که نوک آن تیز بوده و مانند دندان‌های ثنایا وظیفه بریدن و پاره کردن غذا را بر عهده دارند. تعداد دندان نیش در هر فک دو عدد است. دندان نیش بزرگترین و قوی ترین ریشه را در میان دندان‌ها دارد.
آسیاب کوچک (premolar): پشت هر دندان نیش دو دندان پرمولر وجود دارد که هم می‌توانند غذا را برش دهند و هم آسیاب کنند. هر دندان پرمولر دارای دو کاسپ یا برآمدگی است و تعداد آن‌ها در هر فک 4 عدد است.
آسیاب بزرگ (molar): دندان‌های آسیاب، انتهایی‌ترین دندان‌ها در پشت دهان هستند و فقط برای خرد کردن و آسیاب کردن غذا استفاده می‌شوند. هر دندان مولر دارای چهار یا پنج کاسپ یا برآمدگی است. در هر فک 6 دندان مولر وجود دارد که در این میان دندان مولر سوم (نام دیگر آن عقل است و در سن 17 تا 25 سالگی می‌روید) از نظر اندازه، تعداد ریشه و الگوی کاسپ متغیر است.
ساختار دندان در آناتومی دندان
دندان از تاج، گردن (طوق) و ریشه تشکیل شده است. ریشه قسمتی از دندان است که قابل دیدن نیست و دندان را به استخوان فک وصل می‌کند. این بخش از دندان شامل پالپ داخلی، رگ‌های خونی، لنفاوی و اعصاب است و توسط عاج (ماده‌ای سخت و متخلخل) احاطه شده است. روی ریشه سیمان استخوانی قرار دارد که در صورت سالم بودن توسط لثه پوشیده می‌شود. گردن دندان بین ریشه و تاج دندان قرار دارد. تاج دندان قسمت قابل مشاهده دندان است که در بالای لثه قرار دارد. این قسمت توسط یک پوشش بسیار سخت به نام مینا پوشانده شده است.
مینا، عاج و پالپ
تمام دندان‌ها ساختار کلی یکسانی دارند و از سه لایه مینا، عاج و پالپ تشکیل شده‌اند.
- مینا: قسمت خارجی دندان و سخت ترین بافت بدن است و تمام تاج دندان را می پوشاند. بخش اعظم مینای دندان از مواد معدنی تشکیل شده است.
- عاج یا دنتین: ماده تشکیل دهنده لایه میانی دندان است که سختی کمتری نسبت به مینا دارد و از نظر ترکیب شبیه به استخوان است. عاج قسمت اصلی یا هسته اصلی هر دندان را تشکیل می‌دهد و تقریبا در تمام طول دندان امتداد می‌یابد. عاج توسط پالپ که داخلی‌ترین قسمت دندان است تغذیه می‌شود.
- پالپ: از سلول‌ها، رگ‌های خونی ریز و عصب تشکیل شده است و تا حفره‌ای که در مرکز دندان قرار دارد امتداد می‌یابد. کانال پالپ تقریبا در تمام طول دندان امتداد می‌یابد و از طریق سوراخ‌های آپیکال در انتهای ریشه با سیستم تغذیه‌ای و عصبی عمومی بدن ارتباط برقرار می‌کند.
سطوح مختلف دندان
دندان از سطوح مختلفی تشکیل شده است و هر سطح نام جداگانه‌ای دارد. در علوم پزشکی و متون علمی از این نام‌ها استفاده می‌شود و برای کار در حوزه دندانپزشکی باید با این عناوین آشنا بود.
فشیال: سطح بیرونی دندان که به سمت گونه یا لب است که خود به دو دسته باکال و لبیال تقسیم می‌شود.
باکال: سطح بیرونی دندان‌های مولر و پرمولر که به سمت قسمت مخاط گونه است.
لبیال: سطح بیرونی دندان‌های ثنایا و نیش که به سمت لب قرار دارد.
اوکلوزال: قسمت روی دندان‌های مولر و پرمولر که با آن عمل جویدن انجام می‌شود.
اینسیزال: قسمت روی دندان‌های ثنایا و نیش که با آن عمل بریدن غذا انجام می‌شود.
پروگزیمال: به سطوح جانبی دندان گفته می‌شود که شامل مزیال و دیستال است.
مزیال: سطحی از دندان که در تماس با دندان مجاور است و به سمت دندان جلویی قرار دارد.
دیستال: سطحی از دندان که در تماس با دندان مجاور است و به سمت دندان پشتی قرار دارد.
لینگوال: قسمتی از دندان‌های قدامی فک پایین که به سمت زبان است.
پالاتال: قسمتی از دندان‌های قدامی فک بالا که به سمت کام است.
کاسپ: برجستگی‌های روی قسمت اوکلوزال دندان‌های مولر و پرمولر که به جویدن غذا کمک می‌کنند.
روند پوسیدگی دندان
شایع ترین بیماری دندان پوسیدگی است. فرآیند هضم غذا از داخل دهان و با تشکیل پلاک شروع می‌شود. پلاک روی دندان تجمع کرده و تمایل به نگهداری باکتری دارد و در نتیجه باعث پوسیدگی دندان می‌شود. باکتری‌هایی که روی پلاک زندگی می‌کنند بقایای مواد غذایی تخمیر کرده و به اسیدهایی تبدیل می‌کنند که مینا و عاج دندان را با حذف کلسیم و سایر مواد معدنی آن‌ها از بین می‌برند. پوسیدگی معمولا روی مینای سطحی، به ویژه در حفره ها و شکاف ها و بین دندان های مجاور شروع می شود.
روند پوسیدگی از مینا به عاج گسترش پیدا می‌کند و در نهایت ممکن است پالپ دندان را هم درگیر کند. برای جلوگیری از پوسیدگی همیشه باید دندان‌ها و محیط دهان را با استفاده از مسواک ، نخ دندان و گاهی اوقات دهان شویه، تمیز نگه داشت. پوسیدگی دندانی با برداشتن قسمت پوسیده دندان و پر کردن و ترمیم آن با مواد پر کننده درمان می‌شود.